Powstałe w 1934 roku społeczne Muzeum Ziemi Sanockiej, od 1968 r. państwowe Muzeum Historyczne, prezentuje swoje zbiory we wszystkich salach renesansowego zamku. Budynek zamkowy wzniesiony przez starostę Mikołaja Wolskiego w latach 1523-48, z dobudowanymi później dwoma skrzydłami, w swojej ponad czterystuletniej historii zatracał pierwotny wygląd, ulegając potrzebom i gustom kolejnych gospodarzy.

Badania wykopaliskowe, materiał źródłowy i ikonograficzny pozwoliły na częściowe odtworzenie jego wyglądu, lecz dopiero kapitalny remont budynku zamkowego ujawnił ukryte w czasie licznych przebudowań i napraw podziały wewnętrzne, układ okien i drzwi, elementy kamieniarki, które zostały zachowane i – jeśli to było możliwe – zrekonstruowane. Zamek w czasie swojej świetności był okazałą rezydencją, stanowiącą własność królewską – tytułem oprawy królowej Bony, której rodowy kartusz herbowy Sforzów pozostał w herbie Sanoka do dziś. Przy murach obwodowych, po obydwu stronach bramy, funkcjonowało zaplecze gospodarcze – pomieszczenia mieszkalne dla służby, stajnie, wozownia, zbrojownia, kuchnia, łaźnia, piekarnia, browar, których fundamenty odsłaniane są w trakcie trwających od kilku lat wykopalisk. Zachowana do dzisiaj studnia powstała za czasów starosty Mikołaja Wolskiego w 1. poł. XVI w. Zespół zamkowy powstał na terenie wzgórza nad Sanem, oddzielonego ukształtowaniem, ale ściśle związanego z miastem, które uzyskało prawa jeszcze w okresie przynależności do Rusi w 1339 r., a w 1340 r. wraz z przyległymi ziemiami przyłączone zostało do Korony. Na wzniesieniu nadsańskim istniała średniowieczna warownia z zamkiem, którego gośćmi byli: Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło z trzecią żoną Elżbietą Granowską z Pilczy (po ślubie w Sanoku), kardynał Oleśnicki, a rezydowały: czwarta żona Władysława Jagiełły – królowa Zofia (Sonka) i królowa Izabela Węgierska, wdowa po Janie Zapolyi. Zamek średniowieczny (prawdopodobnie północna część obecnego budynku), mury obronne o grubości 4 łokci (2,4 m), masywna, kamienna, gotycka wieża z czasów króla Kazimierza Wielkiego, wieża ceglana, most zwodzony i fosy – stanowiły potężny zespół obronny, będący jednocześnie ważnym punktem strategicznym na pograniczu polsko-rusko-węgierskim. Obecność ciosów romańskich w reliktach architektury gotyckiej daje nadzieję na cofnięcie metryki murowanych przedsięwzięć budowlanych. Natomiast cmentarzysko, ślady wałów ziemnych, drewnianych budowli mieszkalnych, jamy o charakterze gospodarczym, duża ilość zabytkowych przedmiotów codziennego użytku i militariów odsłoniętych w trakcie wykopalisk – dokumentuje życie wczesnośredniowiecznego grodu obronnego, usytuowanego na wzgórzu od końca XI w. Prowadzone w latach dziewięćdziesiątych prace budowlano-konserwatorskie pozwoliły w dużym stopniu przywrócić głównej budowli wygląd z roku 1558, znany dość dobrze dzięki zachowanemu inwentarzowi. Prawie w niezmienionym stanie zachowały się piwnice zamku, do których prowadziły schodki z dziedzińca. Poziom piwnic był zróżnicowany, zamiast podłogi była ubita ziemia. Drewniane stropy zmieniono na kamienne sklepienia dopiero między 1548 a 1558 r. Wówczas również duże piwnice pod izbą i sienią przedzielono murem działowym na mniejsze, połączone między sobą przejściem z kamiennym portalem. W XIX w. zasypano zejścia zewnętrzne i przekuto przejścia wewnętrzne między piwnicami. W trakcie prac konserwatorskich, kierując się względami ekspozycyjnymi, pogłębiono piwnice i położono ceglaną posadzkę.

Główne wejście do zamku, umieszczone na prawo od osi budynku, zdobione było kamiennym (piaskowiec) portalem zwieńczonym klasycznym trójpodziałem z wypukłym gzymsem, fryzem, w którym umieszczone były herby: po środku orzeł, po bokach herb Sforzów – związanych z własnością królowej Bony i litewska „Pogoń”. Architraw powiązany był z kamieniami węgarów. W obszernej sieni kamienne portale wprowadzały do znajdujących się w amfiladzie izb i komnat. Z prawej strony zachowało się kamienne obramienie otworu piecowego. Nie zachowany piec znajdował się w izdebce obok sieni. Z sieni prowadziła drewniana klatka schodowa. Aktualna została wybudowana w mniejszych salach, tak jak w XIX w. zrobili to przebudowujący zamek Austriacy. Oni też zatarli renesansowy charakter budowli, wyrzucając renesansową kamieniarkę, przemurowując otwory drzwiowe i okienne. Dzięki odkryciom autentycznej kamieniarki, w XIX-wiecznych przemurowaniach zostały zrekonstruowane prawie wszystkie portale i w całości kamieniarka okienna. W dwóch (południowej i północnej) komnatach piętra portale prowadziły do tzw. “miejsca potrzebnego” – ówczesnych zamkowych ubikacji. Przy jednym z portali zachowało się częściowo lavabo – kamienna umywalka. We wnętrzach zrekonstruowano drewniane stropy, a na posadzkę zgodnie z opisem inwentarzowym zastosowano cegłę.

DZIEJE WZGÓRZA ZAMKOWEGO

• •   XI-XIII/XIV w. – (okres przynależności Ziemi Sanockiej do Rusi) - na wzgórzu istnieje gród obronny z drewnianą zabudową i cmentarzyskiem, otoczony wodami Sanu, potoku Płowieckiego, wałem ziemnym z ostrokołem i fosą z przerzuconym nad nią zwodzonym mostem

• •  1339 r. – Sanok otrzymuje prawa miejskie nadane przez ruskiego księcia Jerzego II Trojdenowicza

• •  1340-1341 r. – przyłączenie Ziemi Sanockiej przez króla Kazimierz Wielkiego do Korony

• •  po 1341 r. – za panowania króla Kazimierza Wielkiego w północnej części wzgórza powstaje średniowieczna warownia złożona z pierwotnego, nie zachowanego do dzisiaj zamku (w którym kilkakrotnie przebywał król, a później książę Władysław Opolczyk), gotyckiej, kamiennej wieży obronnej z więzieniem w partii podziemnej, której pozostałości zostały odkryte w trakcie wykopalisk oraz muru obronnego

• •  2 maja 1417 r. – w zamku odbywa się wesele króla Władysława Jagiełły z trzecią żoną Elżbietę Granowską

• •   po 1434 r. – w sanockim zamku wdowieńskie lata spędza czwarta żona króla Władysława Jagiełły Zofia (Sonka), której gościem był w 1440 r. kardynał Zbigniew Oleśnicki

• •  1523-1548 – starosta sanocki Mikołaj Wolski, z polecenia królowej Bony średniowieczny zamek rozbudowuje i zmienia w zachowaną do dziś renesansową rezydencję wraz z zapleczem gospodarczym

• •  1555-1556 r. – zamek należy do węgierskiej królowej Izabeli, siostry króla Zygmunta Augusta, a wdowy po Janie Zapolyi

• •  XVII i XIX w. – zamek rozbudowuje się i powiększa o rozebrane w XIX i XX w. skrzydło północne i południowe

• •  XIX w. – w czasach zaboru austriackiego wyburzono wszystkie budynki z wyjątkiem zmienionej licznymi przeróbkami i remontami budowli zamkowej

Maria Zielińska, Piotr Kotowicz, Wiesław Banach

Więcej o siedzibie, historii i działalności Muzeum Historycznego w Sanoku przeczytasz tutaj...