HISTORIE W ZIEMI ZAPISANE

Kameralna, lecz niezwykle nastrojowa wystawa zabytków archeologicznych prezentowana w najstarszej z piwnic sanockiego zamku ukazuje ponad 600 najciekawszych eksponatów ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku. W ośmiu gablotach, w układzie chronologicznym, przedstawiono kulturę materialną społeczności żyjących w okolicach Sanoka, począwszy od epoki kamienia, a kończąc na okresie nowożytnym. Prezentowane przedmioty trafiły do zbiorów muzealnych zarówno w wyniku prowadzonych na tym terenie badań archeologicznych, jak i jako dary od przypadkowych znalazców.

Najstarsze zabytki prezentowane na wystawie to ciosy i zęby mamutów pochodzące sprzed około 25 tysięcy lat, a odnalezione w niewielkich rzeczkach i potokach, głównie dopływach Sanu. Najstarszymi zabytkami będącymi wytworami rąk ludzkich są, pochodzące dopiero z młodszej epoki kamienia (neolitu), kamienne toporki i krzemienne siekiery, a także kamienne motyki, dokumentujące sporadyczne jeszcze próby zasiedlenia Karpat w tym czasie.
Zdecydowane ożywienie osadnicze przynosi kolejna epoka – brązu, której początki datowane są na ok. 2400 lat p.n.e. Powstają osady, także obronne, pojawiają się pierwsze cmentarzyska. Skutkuje to mnogością znalezisk. Najważniejszymi z nich, związanymi z przybywającymi wówczas w dorzecze Sanu głównie z za Karpat ludami są skarby – czyli celowo ukryte zespoły przedmiotów brązowych, na które natrafiono w Falejówce, Srogowie Dolnym, Załużu czy Rzepedzi. Już z wczesnej epoki żelaza pochodzi natomiast unikatowy skarb z Woli Sękowej, na który składa się brązowe naczynie, które trafiło tutaj aż z Bałkanów oraz brązowe skręty.
Epoka żelaza to także czas, kiedy nad San przybywają zza Karpat Celtowie. Około połowy III wieku p.n.e. zasiedlają okolice Sanoka, pozostawiając po sobie nieliczne jak dotąd ślady obecności. Najcenniejszym zabytkiem związanym z ich pobytem na tym terenie jest złota moneta odkryta w Trepczy – naśladownictwo numizmatów bitych przez Aleksandra Wielkiego. Celtowie mieli też ogromny wpływ cywilizacyjny na swych sąsiadów z północy – utożsamianych z plemionami germańskimi. Przedstawiciele jednego z nich – Wandalów – przybyli około II wieku n.e. na tereny nadsańskie, pozostawiając po sobie liczne ślady osad. Najciekawszym stanowiskiem archeologicznym związanym z tym ludem jest jednak ciałopalne cmentarzysko odkryte w Prusieku, gdzie natrafiono na 35 bogato wyposażonych grobów popielnicowych i jamowych. W pochówkach kobiecych występowały głównie ozdoby oraz drewniane, okuwane skrzyneczki z kluczami. W grobach męskich dominuje uzbrojenie i wyposażenie wojownika: miecze, elementy tarczy, ostrogi. Część z tych przedmiotów została wytworzona na terenie Cesarstwa Rzymskiego, a kontakty między „Barbarzyńcami” a Rzymianami dokumentują także liczne w dorzeczu Sanu srebrne monety.
W czasie okresu wędrówek ludów Wandalowie opuszczają ziemie polskie, ale już w VI wieku n.e. pojawiają się tutaj Słowianie. Po kilku stuleciach, jeden z ich odłamów – Lędzianie – buduje w Trepczy pod Sanokiem potężnie ufortyfikowane grody, strzegące szlaku komunikacyjnego z południa na północ. Dzięki dogodnemu położeniu, mieszkańcy nadsańskich warowni kontaktują się zarówno z koczowniczymi Awarami, jak i później w IX stuleciu z Państwem Wielkomorawskim. Śladem tych kontaktów są ozdoby i skarby przedmiotów żelaznych ukryte na stokach wzgórza „Horodyszcze”, na którym znajduje się jeden z grodów canadianviagras.com. W początkach X wieku Lędzianie zostają opanowani przez plemiona węgierskie przemieszczające się ku Kotlinie Karpackiej, a grody trepczańskie najpewniej zniszczone.
Wiek XI to ciągła rywalizacja o ziemie nadsańskie między dwoma młodymi organizmami państwowymi – Polską i Rusią Kijowską. Ostatecznie pod koniec XI stulecia władcy Rusi podporządkowują sobie te sporne tereny, a okolice Sanoka dostają się kolejno pod panowanie książąt przemyskich a następnie halickich. Do znaczącej rangi podniesiony zostaje wówczas Sanok, gród strzegący granic księstwa zarówno od strony Polski, jak i Węgier. W zapiskach kronikarzy pojawia się po raz pierwszy pod rokiem 1150, kiedy to zostaje zdobyty przez wojska króla węgierskiego Geyzy II. W 1205 roku w grodzie sanockim dochodzi do ważnego spotkania między kolejnym królem węgierskim, Andrzejem II i wdową po księciu Romanie. Po raz ostatni jest Sanok wspominany w „Kronice hipackiej” w 1231 roku, jako położony u „wrót węgierskich”, czyli w sąsiedztwie karpackich przełęczy. Jak przekonują prowadzone w ostatnich latach badania archeologiczne wczesnośredniowieczny, sanocki kompleks osadniczy składał się przynajmniej z dwóch grodów, z których jeden zlokalizowany był na dzisiejszym wzgórzu zamkowym w Sanoku, natomiast drugi wzniesiono na wzgórzu „Horodyszcze” w Trepczy. Jak się wydaje, w okresie staroruskim centrum władzy znajdowało się na drugim z tych obiektów. Natrafiono na nim na relikty drewnianej architektury rezydencjonalnej i sakralnej z XII i XIII w. oraz ślady rozległego cmentarzyska, na którym chowano mieszkańców grodu. Rangę tego miejsca i zamożność jego mieszkańców dokumentują liczne przedmioty luksusowe: sakralia, ozdoby, pieczęcie książęce, monety, a także uzbrojenie. Jak się przyjmuje, gród upadł w wyniku najazdu Mongołów w połowie XIII wieku. Pomocniczą rolę pełnił zapewne gród na wzgórzu zamkowym w Sanoku, gdzie również natrafiono na ślady cmentarza oraz liczne obiekty o charakterze gospodarczym i mieszkalnym. Jego znaczenie wzrosło po upadku grodu w Trepczy, ale odkryte na nim zabytki są znacznie skromniejsze od odnalezionych na „Horodyszczu”. Zapewne już po najazdach tatarskich powstał niewielki gródek strażniczy w sanockiej dzielnicy Biała Góra, skąd pochodzi unikatowy dzban z wyobrażeniem orłów królewskich, wykonany najpewniej w nieodległym Przemyślu. Gródek ten został zniszczony podczas wyprawy sukcesyjnej Kazimierza Wielkiego w 1340 r., w trakcie której król przyłączył Sanok do Królestwa Polskiego.
Rok wcześniej, w 1339 roku, ostatni książę halicki Jerzy II Trojdenowicz lokuje Sanok na prawie magdeburskim, ale rozbudowa miasta dokonuje się już pod rządami Kazimierza Wielkiego. W Sanoku, w miejscu grodu na wzgórzu zamkowym, władca buduje zamek, otoczony murami i wzmocniony wieżą obronną. Sanok staje się stolicą ziemską, otoczoną murami z osadnictwem skupionym wokół kwadratowego rynku. W czasach panowania ostatniego z Piastów oraz dynastii Jagiellonów ziemia sanocka przeżywa swój rozkwit. Bogacą się miejscowe rody szlacheckie – do wielkich zaszczytów dochodzą Kmitowie, panowie na zamku Sobień. Rozwija się budownictwo, handel i rzemiosło. Śladem bliskich i dalekosiężnych kontaktów są znaleziska monet władców Polski i Czech, a przykładem kunsztu miejscowych rzemieślników jest odkryty na dziedzińcu zamku skórzany, ażurowy but, a także pochodzące z terenu lokacyjnego miasta wysokiej klasy naczynia gliniane.
Ostatnia część ekspozycji poświęcona jest okresowi nowożytnemu, który jest czasem powolnego obniżania się znaczenia Sanoka. Co prawda w 1. połowie XVI wieku z inicjatywy Bony, włoskiej wybranki króla Zygmunta Starego dochodzi do przebudowy gotyckiego zamku w nowym, renesansowym stylu, ale później miasto, jak i cała ziemia sanocka przechodzi wyraźny kryzys. Dzieje się to także w wyniku prowadzonych przez Rzeczpospolitą wojen, których odbiciem jest być może odkryty w pobliskim Brzozowie skarb ponad 100 monet z połowy XVII wieku.

Zbiory archeologiczne.