Szczególne miejsce w zbiorach Muzeum Historycznego zajmuje zespół malarstwa portretowego z XVII-XIX wieku. Osoby portretowane związane były z ziemią sanocką poprzez pochodzenie, zajmowane pozycje i godności oraz koligacje rodzinne. Staropolska nazwa “konterfekt” (współczesne określenie: wizerunek bądź portret) ogranicza się zwykle do głowy lub popiersia, ale może również ukazywać osobę do pasa, kolan lub w całej postaci. W zależności od panującej mody i ideału urody spotyka się portrety idealistyczne, realistyczne i reprezentacyjne. Innym rodzajem jest portret sarmacki, tak bardzo charakterystyczny dla polskiej sztuki barokowej, ukazujący szlachcica w bogato zdobionym stroju wraz z akcesoriami. Zasadniczym elementem portretu sarmackiego był jego realizm oraz wartości dekoracyjne. Kiedy to pod koniec XVII w., a przede wszystkim w XVIII w. magnaci zaczęli masowo budować pałace, ogromne ich sale ozdabiano portretami przodków. W ten sposób chciano wykazać starożytność i splendor rodu gospodarza, niejednokrotnie uciekając się do rozmaitych fantastycznych historii. Twórcami portretów byli przeważnie malarze cechowi, ale też nadworni artyści magnatów, ulegli wobec gustów mecenasów.
Zespół portretów ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku w większości został przejęty po II wojnie światowej od szlacheckiej rodziny Załuskich z pałacu w Iwoniczu. Pozostałe obrazy zaistniały w zbiorach w wyniku darów bądź zakupów muzealnych. Wśród portretów XVII-wiecznych na wyróżnienie zasługują wizerunki: Jana III Sobieskiego oraz nieznanego mężczyzny herbu Junosza, będące jednocześnie przykładem portretu sarmackiego. Z tego samego okresu pochodzi portret Franciszka Sebastiana Foltowicza, głośnego kontrreformatora, dziekana dynowskiego, proboszcza w miejscowości Blizne. Wysokim poziomem malarskim odznacza się obraz z wizerunkiem chłopca trzymającego w dłoni kwiat. Obrazem XVII-wiecznym jest także portret Andrzeja Drohojowskiego, starosty sanockiego w 1652 r. Kolejną grupę otwierają obrazy z XVIII w., które tworzą galerię portretów rodzinnych. Znaleźć wśród nich można wizerunek Józefa Andrzeja Załuskiego (1702-1774), założyciela biblioteki publicznej w Warszawie, Andrzeja Stanisława Załuskiego (1695-1758), biskupa krakowskiego, portret Józefa hr. Załuskiego, kuratora Generalnego Instytutów Naukowych Wolnego Miasta Krakowa, w końcu wizerunek Amelii z Ogińskich Załuskiej (XIX w.). Na szczególną uwagę zasługuje portret Michała Ogińskiego (1768-1793), Hetmana Wielkiego Litewskiego, pędzla Rossiny Mathieu Lisiewskiej z 1755 r. Obraz powstał w Dreźnie, gdzie pracowała artystka – Ogiński podróżował wówczas po Europie. Warto dodać, że druga wersja tego obrazu znajduje się w Państwowej Galerii Obrazów w Mińsku. Z XVIII-wiecznych portretów należy wymienić również wizerunek nieznanej kobiety herbu Dąbrowa, pochodzący z Bażanówki, należącej niegdyś do rodziny Laskowskich herbu Dąbrowa oraz portrety Bogumiła i Konstancji z Siemianowskich Ustrzyckich, właścicieli Ustrzyk. W latach 60. i 70. w miarę możliwości dokonywano zakupu eksponatów, które mogłyby wzbogacić już sporą kolekcję portretów. Tak więc, muzeum pozyskało XIX-wieczne portrety: Mateusza Świrskiego, podkomorzego sanockiego, Adama Urbańskiego, będącego wojskim sanockim i generałem adiutantem wojsk polskich za panowania Augusta III Króla Polskiego, a także wizerunek generała Józefa Załuskiego pędzla lwowskiego malarza Marcina Jabłońskiego. Z Sanokiem związany był Ksawery Krasicki, którego portret znajduje się w zbiorach. Zasłużył się on bohaterską obroną zamku sanockiego przed wojskami austriackimi w 1809 r. Był fundatorem nie istniejącej już cerkwi w Lesku, skąd pochodzi obraz. Kolejny przykład XIX-wiecznego malarstwa portretowego, to obraz przypisywany Kazimierzowi Wojniakowskiemu (1772-1812) z wizerunkiem Marii de Neri, wdowy po Kajetanie Nagórskim, późniejszej żony Michała Ogińskiego. Większość powyższych a także nie wymienione tu prace są dziełami anonimowych twórców o różnym poziomie artystycznym, jednakże wartościowymi pod względem historycznym, archiwalnym i dokumentalnym.
Najcenniejszym jednak obiektem ze względu na wyjątkową wartość artystyczną jest powstały w 1650 r. portret "Dama z wachlarzem" pędzla Gijsberta Sibilli (1598-1652), malarza holenderskiego, którego późna twórczość ukształtowała się pod wpływem Rembrandta Van Rijn. Oprócz tego pięknego dzieła w zbiorach muzeum znajdują się jeszcze dwa płótna szkół zachodnich. "Opłakiwanie Chrystusa" namalował włoski artysta podpisujący się G. Pagani, zapewne Gregorio Pagani (1558-1605?), korzystający z rysunków Rubensa. Nieznany XVII-wieczny malarz, przypuszczalnie holenderski, jest twórcą osadzonej w wiejskim pejzażu sceny rodzajowej "Kłótnia przed karczmą". Na szczególną uwagę zasługuje namalowana na desce XVII-wieczna "Scena rodzajowa" Adriaena van Ostade – ucznia Fransa Halsa.

Katarzyna Winnicka